Kürtçe dili özellikle kelime hazinesi bakımından dünyadaki en zengin dillerden birisidir. Dünyanın en büyük dijital sözlüğü Wikipedia’nın verilerine göre Kürtçe 721.599 kelime ile dünyanın en fazla kelimeye sahip 9. dili olmuş.
Eski hayat tarzıyla da alakalı olarak doğa ve hayvanlarla ilgili geniş kelime yelpazesi buna bir örnektir. Mesela hayvanların çıkardığı sesleri tanımlarken biz Şavaklıların kullandığı kelimelere bakalım bugün.
Bunların dışında hangi kelimeleri kullandığımızı yorum olarak yazabilir misiniz? Ayrıca bu konuda köyünüzdeki yaşlılarla sesli bir söyleşi yapıp kaydını bize gönderirseniz takipçilerimizle paylaşmak istiyoruz.
Bu yazı dizimizin ilkinde Şavak (Şekak) köylerimizden Komer/Komîr (Sarıbalta) köyünün isminin anlam ve kökenini irdeleyeceğiz.
Komîr, komer, kom… gibi yer isimlerine özelikle Efrîn’den Erzincan’a kadar Fırat çevresinde bolca rastlamak mümkün. Tespit ettiğimiz kadar Maraş, Antep, Adıyaman, Elazığ, Dersim ve Erzincan’da bu isimlerde yer ve köy isimleri var.
Cumhuriyet döneminde bu isimlerin bazıları Kömür, kömler gibi şekillerde Türkçeleştirildi. Mesela Gaziantep Nurdağı ilçesi bunlardan birisi. Eski ismi Komîran şeklindeydi. Önce Kömürler sonra Nurdağı yaptılar ismini. Adıyaman ve Kemah’ın Komer/komîr isimli köyleri ise Kömür diye yeniden adlandırıldı. Elazığ’ın Komîran bölgesi ve burada yer alan köprü ise Kömürhan diye diye adlandırıldı. Çemişgezek’in Komer köyü ise saçma sapan bir şekilde Sarıbalta olarak isimlendirildi. Yine Maraş’ın Göksun köyüne bağlı Komîran köyü Alıçlıbucak olarak değiştirildi.
İsmin kökeni hakkında farklı görüşler var. İlk olarak, ismi Türkçeleştirmek isteyenler kömür kelimesi ile bağdaştırma gayretinde oldu. Halbuki bu yerler yüzyıllardır o isimlerle anılıyor. Ve bulundukları yerlerde öyle kömür madeni bulunduğu da söylenemez.
Sevan Nişanyan gibi kişiler ise ismin Ermenice olduğunu iddia ediyor. Ermenicede -er ekinin çoğul anlamı katmasıyla komer (komlar) olacağını söylüyor. Çemişgezek tahrir defterlerinden birisinde de buna benzer olarak Çemişgezek Komer köyü Kömler olarak kaydedilmiş. Ancak bunun telaffuz hatası olup olmadığından emin değiliz. Çünkü köyün yerel halkı anadilleri olan Kurmancî dilinde her zaman Komer/komîr şeklinde telaffuz ediyor.
Üçüncü olarak, Kom- ile başlayan yer isimlerinin Komagene krallığıyla bağlantılı olabileceği iddiaları da var. Bunun biraz fantastik bir iddia olduğunu düşünüyoruz.
Son olarak Kavi aşiretine mensup Adıyaman’daki Komîr köyü ile alakalı ilginç bir bilgi var. Kavi aşireti ve bölgedeki bazı aşiretlerde ağalık ve şeyhlik yok. Mîrlik var. İşte bu Kavî mirlerinden birisi bu köyü kurduğu için buraya Koma Mîr demişler. Sonra da Komîr şeklini almış. Bunun en mantıklı görüş olduğunu düşünüyoruz.
Çemişgezek’teki Komer/komîr köyü için de aynı şeyi söyleyebiliriz. Komer köyünün kurulduğu 15 ve 16. yüzyıllara baktığımızda Çemişgezek mirliğinin varlığını görüyoruz. Çemişgezek ve Pertek’teki Şekak, Reşi, Millî, Zaferan gibi Kürt aşiretleri de Çemişgezek mirinin idaresi altında. Bu mirlerden en bilineni Osmanlı-Safevi çekişmesinde adı öne çıkan Hacı Rüstem Bey. İşte bu köyümüzün de Çemişgezek mirine atfen Koma Mîr (Mir’in komu) diye adlandırılmış olması gerekir. Sonrasında Komîr diye söylenegelmiştir.
(15-16. yüzyıl Çemişgezek Mirliği hakkında daha detaylı bir yazıyı ayrıca yazmak istiyorum)
Komer köyünün ismi ile ilgili bildiğiniz daha farklı bir rivayet varsa yorumlara eklemenizi rica ederiz.
şekakanê me le ser koçerîyê, le ser pez û berxikan pir kelimeyên cûda debêjin. yek je wan jî ew gotina pirçilûzkî ye. min qeh le derekê dîn ew nebihistiye. seba berxîk, kuçik yan heyvanên ku çaxa ew jar û bêreng debin te gotin. yek jî carna seba mirovên nexweş ketî û rengê wan çûyî jî debêjin.
—
şavaklar göçebe yaşam tarzları icabı koyun, kuzu üzerine çokça kelimeye sahipler. bugün bahsetmek istediğimiz kelime de pirçilûzkî kelimesi. zayıf, hasta, rengi solmuş hayvanlar için kullanılıyor. nadiren insanlar için de kullanıbiliyor. kelime öteki kurmancî lehçelerinde yok. kelimeyi pir-çilûz-ki şeklinde ayırdığımızda ilginç bir şekilde orta kısmı türkçe cılız kelimesine benziyor.
Tarihin bazı dönemlerinde Anadolu’da ve İran’da büyük göç hareketleri olmuş. Bu göç hareketlerine sebep olan gelişmelerden birkaç tanesini saymak gerekirse;
Haçlı Akınları
Moğol İstilası
Safevi-Osmanlı Çekişmesi
Celali ve Alevi İsyanları
Özellikle Safevi-Osmanlı çekişmesinde ve Celali isyanları esnasında aşiretimiz de göç etmek zorunda kalmış. 14., 15.,ve 16. yüzyıllardan bahsediyorum.
Uzun süredir bu konu hakkında araştırma yapıyorum. Özellikle Farsça kaynakları okumaya çalıştım. Çok ilginç bilgiler var.
Halep-Çemişgezek-Karabağ-Erdebil-Horasan-İsfahan rotasında ilerleyen bir göç.
Bir de Filistin’e sürülen birileri var.
Bundan sonra vakit buldukça kaynaklarıyla birlikte derleyip sizlerle paylaşacağım.
Bugün bahsetmek istediğim kitap bir Farsça kaynak.
ایران و آذربایجان: در بستر تاریخ و زبان
Dil ve Tarih Bağlamında İran ve Azerbaycan
Kitapta aşiretimizle ilgili de ilginç bir detay var.
Azerbaycan, Afşarlar, Şahsevenler ve Erdebil’den bahsederken 88. sayfanın son paragrafında şöyle diyor;
‘Kürt kökenli Şakak eli Şia olduğu için Türkiye’den göçüp Safevi topraklarına Erdebil’e yerleşiyor. Bir süre sonra burada Azeri aşiretler içerisinde Türkleşiyor’
Türkiye’den İran/Azerbaycan’a göç edip Azerileşme konusunda başka kaynaklar da var. Onlardan da bahsedeceğim.
Ancak tam olarak çözemediğim mezhepsel değişim. Bu durum Çemişgezek ve Pertek’te yaşayan Sünni Şavakların (Şakak) eskiden Alevi oldukları sorusunu akla getiriyor.
Acaba Alevi/Şia Şavakların bir kısmı Çemişgezek’ten ayrılıp Azerbaycan/İran’a geçerken bir kısmı kalıp Sünni mezhebine mi geçti. Yoksa eskiden tüm Şavaklar sünniyken İran’a geçenler daha sonra mı Şialaştılar.
Konuyla alakalı elinde başka kaynaklar olanlar paylaşırsa çok memnun oluruz.
Çemişgezek ve Pertek’te yaşayan Şavak (Şekakan) Aşiretinin daha önce geldiği tahmin edilen yerlerden birisi de Halep bölgesidir. Ne sebeple Halep’i terk ettikleri hakkında çeşitli rivayetler bulunuyor.
Bazı Şavaklı yaşlılar yaz aylarında Dersim yaylalarına gelen Şavakların bir kısmının Fırat’ın su seviyesinin artmasından dolayı nehri geçemeyip Çemişgezek ve Pertek bölgesine yerleştiğini anlatır.
Bundan farklı olarak Şavakların Halep’i terk etmesiyle ilgili Şerefname denen eski bir kitapta ilginç bir detay var;
Şerefedîn Xanî kitabı Şerefname’de Halep’te yaşayan Şekakan aşireti ve bölgede yaşayan diğer halk arasında şiddetli bir savaşın yaşandığını belirtmektedir. Göçebe Şekakan aşiretinin tarlalarına zarar verdiğini bahane eden Azez’in Arap köylüleri Şavaklara karşı büyük bir saldırıya geçiyor. Ve iki grup arasında çok sert çatışmalar çıkıyor. Yine söylenenlere göre 500 yıl önce yaşanan bu savaşta ölenlerin sayısının çok olduğudur. 40’tan fazla Şavak erkeği Arap köylülerce kılıçtan geçiriliyor. Öyleki Efrîn’in Şera ilçesinin Sînka ve Qitmê köyleri arasında “ölüler ovası” diye bir toprak bölgesi bulunmaktadır. Bu ovanın ismi o zaman yaşanan o katliamdan kaldığı söylenmektedir.
Şavakların Halep’ten göçüne böyle bir olayın sebebiyet vermiş olması büyük olasılıktır. Ancak günümüzde halen Afrin’de Şekakan diye bir aşiretin var olması Şavakların sadece bir kısmının o zaman göç etmek zorunda kaldığını gösterir. Belki Azez’e komşu olan belli köyler göç etmiş, ötekiler yerlerinde kalmaya devam etmiştir.
Bilvesile şunu da belirtelim. Afrin’de yaşayan Şavak aşireti köyleri bugünlerde zor günler geçiriyor. Dualarınızda onlara da yer verin.
Çend salan berê fîlmeka be navê “Demsala Dawî Şewaxan” hatibûye çêkirin. Fîlmeka xwaş e. Saleka Şekakan çitonî derbas tebe, vê tede nimandîn. Yên kû hinî seyr nekirine kaynîn le wira seyr bikin. Lê navê fîlmê yalnîş bûye. Şekakan çaxê be kurmancî deng tekin be xwa re nabejîn “Şewaxan”, lê debêjin “Şekakan”. Kazim Öz ew yalnîşiya çito kiriye nizanim.
Şekakan | Şavaklar 